Het is bijzonder hoe bands die op het punt staan uiteen te vallen een fenomenaal kunstwerk af kunnen leveren. Alsof ze voelen dat de breuk onvermijdelijk is en nog één keer samen willen knallen. Mezzanine van Massive Attack is zo’n soundtrack van een band die op imploderen staat en het is hun absolute meesterwerk.

Het is tekenend dat de werktitel voor het album Damaged Goods was. Massive Attack had met de eerste twee albums veel succes behaald, maar daar de band afkomstig was uit een collectief en nooit een langetermijnplanning had gemaakt, waren de verwachtingen van de bandleden over en weer volledig anders. Ieder bandlid reageerde dat anders af. Andrew ‘Mushroom’ Vowles deed het door zichzelf steeds verder afzijdig te houden. Hij zou kort na de release van het derde Massive Attack-album de band definitief de rug toe keren. Robert ‘3D’ Del Naja reageerde juist exact andersom. Hij trok het creatieve proces meer dan ooit zijn eigen kant op. Het resultaat is een album dat vooral zijn creatieve visie vormgeeft. Met als resultaat dat de duistere ondertonen die op de eerste Massive Attack-albums op de achtergrond borrelden, ditmaal volledig op de voorgrond domineerden.

Dat merk je direct bij albumopener Angel. De bassen staan volledig open, de in slow motion bewegende grondtonen zijn loeizwaar, de beats lijken uit de krochten van de hel te komen. De zweem van duisternis en mist die wordt opgetrokken is immens. En opeens is daar als baken van licht de stem van Horace Andy, die ‘You… are my angel’ zingt. Wie op dat moment nog niet gegrepen is door de schoonheid van de muziek, heeft een hart van steen. “Come from way above…” En dan ben je nog maar anderhalve minuut onderweg. Het nummer bouwt en bouwt en luistert als een labyrint, waar om elke hoek wat lijkt te gebeuren. Een machtige albumopener.

Risingson is de volgende stap en hierop wordt het alleen maar spannender. De dubritmes pakken door waar het remixalbum No Protection ophield, maar het zijn de koude rillingen veroorzakende fluisterraps van Del Naja en zijn collega Grant ‘Daddy G’ Marshall die het nummer zijn eigen smoel geven, al moet gezegd worden dat de beats en scratches van de al met een half been buiten de band staande Vowles ook enorm bijdragen aan de onheilspellende sfeer.

Net als je aan de duisternis gewend bent, wordt met Teardrop de knock-out gegeven. Dit is het nummer (naast de doorbraaksingle Unfinished Sympathy) waar de band voorgoed om herinnerd zal worden. Het is eind jaren ’90 doodgedraaid op zowel radio als televisie en daardoor heeft het bij velen een hoge irritatiefactor. Maar de track is op zichzelf nog altijd wonderschoon en de clip met de foetus die hiervoor geproduceerd is heeft ook nog niets aan kracht ingeboet. Muzikaal zit er ook een mooi verhaal aan vast. Enerzijds omdat het een van de splijtzwammen werd in de oorspronkelijke line-up. Bandlid Mushroom had de instrumentale track naar Madonna gestuurd. Hij vond het bij uitstek een nummer voor de zangeres, die dat inderdaad best goed had kunnen doen in de periode dat ze zelf het wonderschone Frozen afleverde. Madonna zag het ook wel zitten en toonde haar interesse. 3D en Daddy G zagen echter niets in het plan en zeiden ruwweg ‘nee’ tegen de op dat moment grootste popster op aarde. Want zij meenden dat Teardrop op het lijf geschreven was van Cocteau Twins’ Elizabeth Fraser. Met twee tegen één wonnen zij het argument.

Het blijft gissen hoe Teardrop had geklonken als Madonna er mee aan de slag was gegaan, maar de versie van Fraser is iconisch geworden. Wat velen niet weten is dat het haar eerbetoon aan Jeff Buckley was. Terwijl zij de tekst schreef en haar vocalen opnam, kwam het nieuws dat de Amerikaanse troubadour was verdronken. In die zin sijpelde hij onwillekeurig de track binnen. “Het nummer is soort van voor hem… Tenminste, zo voel ik dat”, aldus Fraser.

Met alleen de eerste drie tracks op Mezzanine heeft Massive Attack al drie onmiskenbare klassiekers te pakken, maar het album blijft domweg doorpakken op dat zelfde hoogstaande niveau. Inertia Creeps weet het donkere sfertje van de eerste tracks weer op te pakken en geeft er een sinistere draai aan, Exchange is vervolgens een fraai instrumentaal rustpunt op het grensgebied van electro en dub en daarvandaan is de stap naar het sfeervolle door Sarah Jay gezongen Dissolved Girl een heel natuurlijke. Een volgend hoogtepunt op het toch al niet misselijke album is Man Next Door. Een cover van de gelijknamige uptempo reggaetrack van John Holt en de band The Paragons. Dat nummer is door velen opnieuw opgenomen, waar onder Horace Andy. Hij mag het met Massive Attack nog eens dunnetjes overdoen, maar dan in een downtempo. Het resultaat is verbluffend. De dubritmes en donkere bassen geven het nummer en volledig andere lading. Alsof zich donkere donderwolken samenpakken boven een tropisch eiland. Adembenemend.

Die laatste omschrijving kan je ook voor de drie laatste reguliere tracks op het album gebruiken, met de toevoeging ‘bloedstollend’ bij de titeltrack. Waar Massive Attack op de voorganger tegen het einde lelijk de mist in ging, blijft het niveau op Mezzanine angstaanjagend hoog en beklemmend duister. Pas op de laatste track, waar men Exchange nog eens rustig in de herhaling gooit, krijg je als luisteraar ruimte om adem te halen. Het maakt van Mezzanine een onbetwist meesterwerk, van een collectief dat tijdens de opnames in het geheel niet zo hecht meer was. Die gedachte maakt het extra bijzonder dat het eindresultaat zo briljant is.