Het 52ste Moers Festival, dat in het afgelopen Pinksterweekend plaatsvond, viel op zondag 28 mei samen met de 100ste geboortedag van één van de toonaangevende moderne componisten van de 20ste eeuw, György Ligeti (1923 – 2006). Dat was aanleiding voor de perswoordvoerder Thorsten Töpp, zelf gitarist, musicus en liefhebber van Ligetis’ werk, om cultureel leider van Moers Festival Tim Isfort hierover lang geleden te tippen. Isfort was gelijk om en het resultaat na een lange voorbereiding is dat Ligeti als een rode draad door het hele festivalprogramma liep, met diverse optredens, met o.a. compositieopdrachten en speciale uitvoeringen. Het geheel kreeg extra kleur door de aanwezigheid van Lukas Ligeti, de zoon van de componist, die zelf percussionist is en eveneens componeert. Met een gesprek op de eerste dag van het festival en later met een optreden met zijn formatie Burkina Electric gaf hij extra kleur aan de Ligeti special. In dit artikel besteden we in retrospectief aandacht aan dit bijzondere project van Moers Festival. Het regulier verslag van al het andere waar we getuige van waren leest u in Moers Festival 2023 (1) Synapsen, überall Synapsen.

Allereerst wie is György Ligeti? György Sándor Ligeti werd geboren op 28 mei in Târnăveni in Transsylvanië, Roemenië, in de grensstreek met Hongarije, uit Joods-Hongaarse ouders. Met zijn familie groeide hij op in de Hongaarse gemeenschap aldaar. Het feit dat hij als Hongaars-talige opgroeide in een omgeving waar Roemeens werd gesproken had grote invloed op hem als kind, aldus de musicoloog Klaas Coulembier, die dit toelichtte tijdens aandacht voor Ligeti op het Belgische radiostation Klara, in de week voor Pinksteren. Zo ervoer Ligeti het Roemeens als vreemde klanken waar hij de betekenis niet van kende. Mede daardoor ontwikkelde hij een fantasiewereld waarin hij zich als kind terugtrok en tekende hij het fantasieland Kylwiria toen hij 5 jaar oud was, met een eigen gefantaseerde taal, grammatica en sociale orde.

Op 13-jarige leeftijd kreeg hij voor het eerst pianolessen. In 1941 vestigde het gezin zich in Cluj, ook in Transsylvanië, alwaar Ligeti ging studeren aan het plaatselijke conservatorium. De studie duurde echter niet lang omdat de nazi’s de Joodse familie oppakten en Ligeti werd naar een werkkamp gestuurd. Een groot deel van de familie werd omgebracht, maar Ligeti en zijn moeder overleefde de oorlog. Na de Tweede Wereldoorlog vestigde Ligeti zich in Budapest, waar hij zijn muzikale studie voortzette aan de Ferenc Liszt-Akademie voor muziek. Maar ook daar kreeg hij te maken met de onderdrukking door een totalitair regiem, doordat hij na zijn studie regelmatig aanvaringen kreeg met de aan bewind zijnde communisten, vanwege zijn vroege composities die door de machthebbers pervers gevonden werden en wat niet zelden leidde tot censuur.

Eerst de nazi’s en daarna het communistische regiem in Hongarije hebben onmiskenbaar een grote invloed gehad op het leven en het werk van Ligeti. Nog in Hongarije volgde hij de ontwikkelingen van de Westerse muziek in West-Europa, regelmatig gehinderd doordat de ontvangst van Westerse radiostations door het regiem werd gestoord. De hang naar moderne Westerse muziek werd bij Ligeti daardoor alleen maar groter. Niet lang na de Hongaarse opstand van 1956 vluchtte hij naar het westen en werd hij Oostenrijks staatsburger en woonde hij afwisselend in Oostenrijk en Duitsland. In Köln kwam hij onder andere in contact met Karlheinz Stockhausen en zijn avant garde elektronische muziek, waar de WDR zelfs de speciale Studio für Elektronische Musik voor ingericht had in de 60-er jaren. Deze broedplaats had een enorme aantrekkingskracht voor vele moderne componisten uit die tijd.

Toch was elektronische muziek geen doel op zich voor Ligeti. Nog in Hongarije deed hij onderzoek naar Hongaarse volksmuziek. Hierdoor is vaak de vergelijking gemaakt met de muziek van Béla Bartok, hoewel Ligeti nooit les heeft gehad van Bartok, heeft zijn werk wel invloed op hem gehad. En de Hongaarse volksmuziek, had net zoals bij Bartok invloed op zijn composities. Klankwerelden ontstonden in zijn hoofd en in zijn Hongaarse tijd belette censuur Ligeti om het werk tot uitvoering te brengen. Hij zocht altijd naar manieren, compositietechnieken, notaties om zijn innerlijke ideeën tot wasdom te brengen, waarbij het idee centraal stond en niet de gebruikte techniek, zoals de in 60-er jaren in de kinderschoenen staande elektronica. Zijn muziek, ook wel uit te drukken als klankweefsels, wordt gekenmerkt door een sterke gelaagdheid. Als je partituur van verschillende werken van Ligeti bestudeert, dan zie verschillende toonstrengen die verdeeld worden over diverse delen van een orkest, tot in details uitgewerkt, waarbij toonintervallen niet beperkt zijn tot dat wat we kennen van de traditioneel westerse muziek. Ligeti noemt dat zelf micropolyfonie. Hiernaast speelt ritme nauwelijks een rol doordat de gebruikelijke maatstreep ontbreekt. Hierdoor krijgt het werk een soort tijdloosheid, waarmee het bijvoorbeeld filmmaker Stanley Kubrick erg aansprak en hij het o.a. gebruikte voor zijn science fiction film 2001: A Space Odyssey in 1968. Maar dat is niet het enige wat Ligeti componeerde. Zijn veelzijdig oeuvre kent ook sterk ritmisch werk onder andere gebaseerd op de ritmiek van typische Hongaarse dansen.

Op vrijdagavond 26 mei vertelt zoon Lukas Ligeti (1965) over zijn vader en hoe zijn vader zijn eigen rol als musicus en componist gevormd heeft. Hij begint te zeggen dat het eigenlijk wel apart is om op Moers Festival, een festival dat zo bekend staat om improvisatie, zoveel aandacht te schenken aan het werk van zijn vader, dat juist tot in de kleinste details is gecomponeerd en dus ook alles tot de kleinste details vastligt in partituren en zo beschouwd niets met improvisatie te maken heeft. Zijn vader had echter een hele brede belangstelling voor muziek, die veel verder gaat dan het genre van zijn eigen werk. Vader Ligeti nam heel veel muziek op met cassette bandjes, die hij zoon Lukas liet horen, met ook jazz, pop en vooral Afrikaanse muziek waardoor de kiem gelegd is voor Lukas Ligeti zijn fascinatie voor Afrikaanse muziek en Afrikaanse ritmes. Net zoals zijn vader is Lukas Ligeti altijd op zoek naar vernieuwing en huldigt hij het principe dat we slechts nog maar 1% van alle creatieve mogelijkheden benut hebben en er nog 99% te ontginnen is. Dat geldt ook voor allerlei ritmische systemen en constructies, daar waar met name Lukas Ligeti zich als percussionist in verdiept heeft. Lukas sluit zijn betoog voor het publiek in Moers af met de maatschappelijke functie van muziek als appel voor creatieve en emotionele vrijheid. De tijd waarin zijn vader opgroeide, met Stalin die je naar gevangenis stuurde vanwege foute noten toont helaas overeenkomsten met het heden waar totalitaire regiems, ook dichtbij in Europa mensen de mond snoeren. Vrije muziek, gecomponeerd of geïmproviseerd heeft de uitdaging om vrijheid te promoten.

Na het gesprek met Lukas Ligeti wordt een speciaal voor Moers Festival door hem gecomponeerd stuk ten uitvoering gebracht onder met de naam En Même Temps. De naam verwijst naar het door het festival tijdens de corona-tijd geïntroduceerde concept ‘@The Same Time’, waarbij synchroon op het binnenpodium in de hal en op het buitenpodium bij de Rodelberg een concert plaatsvindt. De artiesten zijn via oortjes met elkaar verbonden en beide concerten worden opgenomen en in een videoproductie samengevoegd.  Het werk van Lukas Ligeti wordt uitgevoerd door op elke plek een kwartet, samengesteld uit het ensemble Icosikaihenagone von Benjamin Duboc uit Parijs. Wij zijn in de hal getuige, waar het kwartet bestaat uit Gaël Mevel (vclo), Sophia Domancich (p), Thierry Waziniak (dr, perc) en Jean-Luc Petit (ccl/sax). Daarnaast verzorgt Lukas Ligeti zelf elektronische effecten. De compositie bestaat uit wonderlijke klankwerelden waarin voortdurend ritmewisselingen plaatsvinden en korte eenvoudige motieven met staccato’s elkaar afwisselen. De vibrerende trillingen van de basklarinet vullen de hal in een mystieke sfeer.

Op zaterdagavond 27 mei staat het programma rondom György Ligeti in het teken van het project Music from Kylwiria. Zo keren we met het festival terug naar de door Ligeti als kind ontwikkelde fantasiewereld. Het is een compositieopdracht die wordt uitgevoerd door ColLAB Cologne, een collectief onder leiding van Susanne Blumenthal, bestaande uit studenten van de Hochschule für Musik und Tanz in Köln. Zes jonge componisten uit het collectief hebben elk een stuk, geïnspireerd door het werk van György Ligeti, geschreven. Het resultaat is een suite die bestaat uit twee uur muziek, dat vanavond wordt uitgevoerd en dat ook nog eens rechtstreeks door de radiozender WDR3 wordt uitgezonden. De formatie bestaat uit Lucia Kilger (comp), Vassos Nicolaou (elec, comp), Theresia Philipp (sax, comp), André O. Möller (g, comp), Carolin Pook (v, comp), Laura Cocks (fl), Christian Sharpe (tp), Maéva Rabassa (hrp), Adele Thoma (p), Liga Korne (p), Carlotta Ramos (b), Rita Soares (perc) en Yukari Yagi (perc).

Wonderlijk samenspel en fantasierijke harmonieën vullen de zaal, met complexe ritmes doorspekt. Prachtig samenspel van fluit en klarinet spreken tot de verbeelding, alsof we ons begeven in het fantasierijk Kylwiria. De zes verschillende stukken variëren in intensiteit en dynamiek. Gemakkelijk ontstaan er droombeelden die je meenemen naar verre werelden. Maar ook het visuele beeld van het uiterst geconcentreerde orkest met de gedrevenheid van Blumenthal, die in alles uit haar lichaamstaal spreekt, is boeiend om te zien. In één van de composities trekt Blumenthal zich bescheiden terug aan de kant van het podium terwijl het orkest een klankweefsel ten gehore brengt zoals we dat van de grote meester Ligeti kennen, met de zo kenmerkende micropolyfonie. Het transponeert in een rustige tred telkens een halve noot omlaag en brengt een meditatieve en sacrale sfeer in de hal, waar het publiek muisstil is en geconcentreerd luistert. In een volgende compositie, wanneer Blumenthal weer de leiding geeft, horen we elektronische pulsen, die versnellen en verbeelden we ons in een science fiction film.

Zondagavond 28 mei is het volgende Ligeti project, wederom een compositieopdracht waarbij arrangementen zijn gemaakt op de thema’s van Ligetis’ opera Le Grand Macabre, onder de titel Le Petit Macabre. Onder de leiding van Lukas Döhler, die onder de paraplu van Moers Festival het project composer kids/moerster class leidt. Bij deze uitvoering komen INprogRES, het studenten collectief van de Robert Schumann Hochschule uit Düsseldorf samen met jonge leerlingen van de muziekscholen uit de regio Niederrhein waarin Moers gelegen is. Deze twee formaties zijn vervolgens aangevuld door de professionals Ethan Iverson (p), Silke Eberhard (sax) en Eddy Kwon (v, voc). Iverson kennen we uiteraard van The Bad Plus en het Billy Hart Trio, waarmee hij ook op Moers optreedt. Eberhard hebben ook eerder op Moers gezien en Kwon is een jonge multidisciplinaire artiest en violist van Koreaanse afkomst, geboren en woonachtig in de USA. Het publiek wordt verwelkomd met frivole motieven met veel staccato tonen en een speelse vrolijkheid. Haarzuivere harmonieën met ingetogen klankweefsels vormen een akoestische diepte met trillingen door de hele hal. Ritmische patronen lijken een ondergeschikte rol te spelen terwijl de dirigent wel degelijk een tempo aangeeft. In verbeelding horen we vogels en insecten in een tuin vol voorjaarsbloemen. Het is prachtig te zien hoe de kinderen gepassioneerd samenspelen met de professionals en hoe gedreven en geconcentreerd de profi’s op hun beurt hun rol pakken. Expressief en vol mimiek speelt Kwon zijn solo’s in het stuk, begeleid door de routiniers Eberhard en Iverson. Opnieuw een prachtig project ter ere van György Ligeti.

Aan het slot van de zondagavond treffen we buiten in het AmViehtheater aan de Rodelberg de band Burkina Electric, onder leiding van zoon Lukas Ligeti. Ondanks de afgekoelde avondlucht brengt de formatie de nodige warmte in het publiek met hun aanstekelijke en expressieve dansen en ritmes. De groep, die al sinds 2007 actief is, bestaat naast Ligeti, die drums, percussie speelt, uit Vicky Lamour (dance), Zoko Zoko (dance), Maï Lingani (voc) en Wende K. Blass (git). In de nummers smelten Burkinese tradities samen met elektronische muziek, westerse eigentijdse muziek en moderne dans samen. Ligeti speelt sommige nummers op een instrument dat lijkt op een elektronische vibrafoon, waarmee hij prachtige effecten bewerkstelligt. Ook zijn werk op de drums is indrukwekkend, waarbij hij zij bandleden opzweept met indringende afro beats. Het optreden vormt een afsluiter van een prachtige rode draad die door het hele programma van Moers Festival geweven is in het teken van vader en zoon Ligeti. Een bijzonder goed geslaagd idee van de festival mannen Töpp en Isfort.

Bronnen:
Informatie Moers Festival
Radio uitzending Klara met Klaas Coulembier