Holland Festival: TIME van Ryuichi Sakamoto & Shiro Takatani, Min Tanaka + Mayumi Miyata
Een opera als een contemplatie buiten de tijd. Als een droom tijdens een wake, waarin 100 jaar in een zucht voorbij waait. Het beeld is eindeloos, de handelende beweging lijkt begin noch slot te kennen, geïnspireerd op Mugen Mo, traditioneel Japans danstheater, vol magie.
Min Tanaka danst, Mayumi Miyata speelt de sho. Shiro Takatani zet een Gashouder-brede enscenering neer die eindeloosheid onderstreept. Sakamoto: “We leven en we sterven, en daarna wordt ons lichaam onderdeel van een volgend leven. Dat is ‘samsara’, de levenscyclus van wezens op deze planeet. In dromen verloopt die tijd niet lineair, maar valt alles samen. In dromen kan tijd ongewoon snel gaan, of eindeloos duren. De tijd kan sprongen maken en elementen uit verschillende periodes kunnen probleemloos naast elkaar bestaan. Maar in het dagelijks leven zit de mens gevangen in de tijd.”
Wij mensen hebben niet zoveel sjoege van tijd, hoe die beweegt en hoe onze ervaring ervan de waarneming ervan kleurt en beïnvloed. Als time-based medium zit muziek in een lastig parket, Sakamoto benoemt het zelfs als “vastzitten”. Het doel van de componist van TIME is dan ook om tijd en daarmee ook (zijn) muziek te bevrijden. En daarmee zichzelf. En de mens.
Sakamoto: “De mens heeft de tijd uitgevonden net zoals hij cijfers heeft uitgevonden. Het zijn begrippen die misschien pas tienduizend jaar bestaan, die voor de vroegere Homo sapiens niet bestonden en die in de beleving van bijvoorbeeld gorilla’s en chimpansees nog altijd niet op dezelfde manier bestaan. Hoewel de mens onderdeel van de natuur is, heeft hij zich – door logica en concepten zoals tijd – losgemaakt van de natuur. En dus zit hij nu gevangen in die tijd die hij zelf heeft uitgevonden.”
TIME kent geen centraal ritme meer. Asynchroon doet de opera af met strikte ordening. Sakamoto laat veel meer open dan je gewoon bent, suggereert en zet de uitnodigende deur open voor experiment. In navolging van John Cage is Sakamoto ook geïnteresseerd in geluid naast het muzikale, zodat geluid van alledag net zo goed onze aandacht waard kan zijn. Mens en natuur gaan op in één. En het conceptuele wordt daarmee trouwens ook thematisch: Sakamoto en Takatani maakten eerder al een aantal installaties waarin ecologische zorgen nadrukkelijk in de spotlight gezet werden.
Geen dirigent van menselijke oorsprong dus, je eigen natuurlijke tempo en regen die drupt als symfonie: de late Sakamoto omarmt het No-theater en trekt de aloude vorm op zijn album async en met TIME vakkundig naar het nu. Alhoewel, het gebruik van dat woordje ‘nu’ heeft in dit kader, in het weerspiegelingsdroompaleis van TIME iets, nuja, doms. Sakamoto: “Nadenken over dromen helpt me om ons normale concept van tijd te doorbreken. Ik wil muziek maken in een ander tijdsbesef of zelfs helemaal zonder tijdsbesef.”
Die eindeloosheid en vrijheid zorgt voor een voorstelling waarin de geste centraal staat. De geste die vol eenvoud en inherente interne en rituele logica is dat ze er altijd al geweest lijkt te zijn en ook zal blijven. Losgezongen zonder zang zoals deze opera is, van tijd inderdaad, maar ook van ruimte. Alsof we een snapshot meekrijgen van een onderstroom, waarin Sakamoto en Takatani voor even hun oor en oog te luisteren hebben gelegd; waarin Tanaka al eeuwen lijkt te voortbewegen en de sho van Miyata overpeinzingen rond Brief History of Time nieuw leven inblaast. (Zoals Hiroshi Sugimoto ook diep doorleefd spreekt over het theaterplankier in zijn tuin, in de video hieronder.)
Eigenlijk doe ik TIME hiermee tekort, want dit stukje blijkt niet af te doen met begrippen als ‘even’, ‘al eeuwen’ en ‘eerder’ of ‘nu’. En precies aan dat ‘out of time’-aspect wat dus zo hardnekkig níet in ons systeem blijkt te zitten – waarvan onze taal (ook in beeld, muziek, beweging) niet doordrongen is – raakt TIME indringend en met een volstrekt organisch-logische vingerwijzing die diep-menselijk ontroert. Want dat loskomen, voelt bij Sakamoto en Takatani als een thuiskomen, een heimeweeverlangen dat ingelost wordt, zonder dat je wist dat je het met je meedroeg.