Zondagavond 13 november was in Podium Mozaïek, Amsterdam, tijdens het IDFA documentaire festival een indrukwekkende documentaire te zien over de Kaapverdische wereldster Cesária Évora (1941-2011), gemaakt door de  onafhankelijke Portugese filmmaakster Ana Sofia Fonseca. Het was heel bijzonder dat zij tijdens de Q & A (Question & Answer) na afloop sprak over deze documentaire over ‘de diva op blote voeten’ die in feite wars was van divagedrag. En ook dat Cesária’s Kaapverdische drummer/percussionist Miroca Paris vertelde hoe het was om met haar op te treden en over de hele wereld te toeren.

De documentaire zit vol met archiefbeelden die bijvoorbeeld teruggaan naar haar jeugd en de onafhankelijkheid van Kaapverdië in 1975; en met beelden van haar concerten, van interviews met Cesária en haar kleindochter Janete. De documentaire schetst niet alleen een beeld van haar muzikale leven maar ook van haar persoonlijke leven. Ze had een zware jeugd omdat haar vader overleed toen ze nog heel jong was, haar moeder haar niet kon opvoeden en ze in een weeshuis terecht kwam! Er zijn beelden te zien van Cesária met haar familie in haar huis in Mindelo op het Kaapverdische eiland São Vicente waar ze vandaan komt. Maar ook van de natuur van het eiland en van het leven daar. En de heersende armoede! En van haar dagelijkse leven waarin butler Piroc ook een belangrijke rol speelde. Er zijn onder andere beelden te zien dat hij vis aan het snijden is.

José da Silva. Lusafrica

En we zien een filmbeeld van Cesária in Sâo Vicente op haar 50e verjaardag. Ook vertelt ze hoe ze begon met zingen. En is er een interview te zien met José da Silva die de eigenaar is van het Lusafrica- label en haar ontdekte in 1987 toen hij haar hoorde zingen in Monte Cara, een Kaapverdisch restaurant in Lissabon. Hij wilde haar uit haar leven in armoede halen, zo wordt duidelijk in deze documentaire. Cesária vertelt dat haar ontmoeting met José da Silva heel belangrijk voor haar was. Hij bracht in 1988 haar eerste album La Diva Aux Pieds Nus uit! Ze zong vanaf het begin van haar carrière met een melancholieke stem en vol oprechtheid. Ze werd de Edith Piaf van Kaapverdië genoemd en trad op in Olympia in Parijs. Ze vertelt in de documentaire dat haar succes in Frankrijk is begonnen. Zo geeft de film een beeld van haar carrière. Ze was een vrouw die ondanks haar succes altijd zichzelf bleef. Of ze nu in een bar in Mindelo optrad of in de Carnegie Hall in New York. Er wordt aangetoond dat haar succes door drie zaken werd bepaald: haar stem, het Kaapverdische repertoire en haar persoonlijkheid. Ze maakte in feite de melancholieke morna wereldberoemd. En gaf Kaapverdianen een gevoel van trots! Dat wordt in deze documentaire duidelijk gemaakt!

Geen chronologie

De documentaire is niet chronologisch samengesteld maar dat maakt het zeker niet minder boeiend. Zo zie je ineens een beeld van Cesária met Miroca Paris in een vliegtuig tijdens een tournee en dan van een ontmoeting met Bonnie Raitt in Los Angeles in 2001. En vervolgens een schets van haar internationale doorbraak in 1991. En dat wordt afgewisseld met hele oude beelden van Cesária als kind en van dansende mensen; en dat ze nog voor de onafhankelijkheid zingt voor Europeanen en Amerikanen. Er wordt niet alleen een beeld geschetst van goede dingen in haar leven maar ook van periodes dat ze depressief was. En veel dronk.

Sodade

Cesária vertelt ook over de achtergrond van het zeer bekende lied Sodade dat een Kaapverdische klassieker is geworden. Het gaat over Kaapverdianen die als slaven naar Sao Tomé werden gebracht. Daar worden in de documentaire ook hele oude beelden van getoond. En vervolgens zijn er beelden te zien van haar tournee over de hele wereld; dat ze bij een show van David Letterman in de VS opduikt, haar musici tijdens een optreden aan het publiek voorstelt zoals Miroca Paris. En van een duet met de Braziliaanse zangeres Marisa Monte. Tijdens een interview wordt  Cesária gevraagd naar haar grootste droom. Haar antwoord is: “Ik geloof niet in dromen. Vraag me iets anders!”

Compay Segundo

Er zijn bijzondere beelden te zien van Cesária met Compay Segundo. Dat ze samen in Havana de Cubaanse klassieker Lágrimas Negras zingen wat niet meteen goed ging. Want ze hadden beiden een eigen stijl en respecteerden dat wel van elkaar! Het einde van de documentaire is ontroerend. Dat begint met haar laatste concert in Antalya, Turkije,  in 2011. Het is het jaar van haar overlijden. Ze is getroffen door een beroerte en kan niet meer zingen. Na haar dood 17 december 2011 krijgt ze een zeer terecht eerbetoon tijdens het carnaval in Mindelo en komt haar kleindochter Janete in beeld.

Ana Sofia Fonseca

De documentaire schetst zo een zeer goed beeld van wie Cesária Évora was, niet alleen van de artiest Cesária maar ook van de mens Cesária. Ze vergat nooit haar afkomst en trad daarom blootsvoets op tijdens haar concerten.

De onafhankelijke filmmaakster Ana Maria Fonseca heeft veel bronnen geraadpleegd en mensen geïnterviewd zoals José da Silva. Na afloop van de documentaire vertelde Ana Sofia Fonseca als reactie op een vraag tijdens de Q & A hoe ze de muziek van Cesária leerde kennen: “ Ik herinner me dat ik begin jaren negentig naar Cesária begon te luisteren. Ik was heel jong en mijn moeder hoorde Cesária graag. Ik hoefde geen Kaapverdisch-Creools te begrijpen om betrokken te raken bij haar stem. Je gaat er veel dingen door voelen. Het is zo emotioneel. Ik heb een van Cesária’s concerten gezien. In 1999 studeerde ik aan de universiteit en sprak ik met een man over Cesária. Maar hij wist niets van Cesária en van Kaapverdië. Maar hij wist wel hoe hij Sodade moest zingen. Na Cesária’s begrafenis was ik in Kaapverdië en mensen op straat zeiden over haar dat ze een ongelooflijke vrouw was. Nu praten we veel over gelijkheid en empowerment van vrouwen. Cesária kende die uitdrukkingen niet, maar ze leefde er in haar dagelijks leven wel mee. Ze gaf zo een voorbeeld en laat een erfenis na. Ik vind dit zo’n inspirerend verhaal.”

Koloniale geschiedenis

Ook vertelde ze hoe ze de koloniale geschiedenis van Kaapverdië betrokken heeft in het persoonlijke verhaal van Cesária. “Voor mij is het heel belangrijk om na te denken en te praten over ons koloniale pad als Europeaan. Als je het verhaal van  Cesária wilt vertellen, zal je op een andere manier naar haar stem luisteren en  begrijp je haar beter. Je moet haar roots kennen en meer weten over haar context. En die is altijd sociaal en politiek. Het is onmogelijk om Cesária’s verhaal en haar manier van zijn te begrijpen zonder te spreken over de koloniale geschiedenis.”

Beeldmateriaal

Het was voor Ana Sofia niet makkelijk om aan al het beeldmateriaal te komen dat ze voor de documentaire heeft kunnen gebruiken. Het eerste pakket met tapes kreeg ze na een jaar aan de film te hebben gewerkt. “Een muzikant gaf het aan mij; ze zaten in een plastic zak; dit waren de eerste banden,” vertelde ze. Met José da Silva voerde ze twee jaar gesprekken. “Hij vertelde me dat hij veel banden had, maar dat zijn leven zo veranderd was dat hij niet wist waar ze zijn. We moesten zoeken in Parijs en Lissabon. En in Mindelo.” Het werd niet helemaal duidelijk of ze nu echt tapes van hem heeft gehad.

Authentiek

Collega journalist Bram Posthumus stelde haar deze vraag: “je hebt het ware plaatje laten zien, niet alleen de mooie kant ervan maar ook dingen die altijd gênant zijn. Zoals het duet met Compay Segundo. Hoe heb je de momenten voor de film geselecteerd en die je hebt weggelaten?”

“Ik heb gekozen voor de momenten die ik het leukst vind,” antwoordde ze. “Als je een film maakt, moet je aan veel verschillen denken, waaronder het ritme. Iets kan heel goed zijn. Maar als het niet op de juiste plaats staat, kun je het niet gebruiken. Voor mij is het belangrijk om het hele plaatje van Cesária te maken. Ze had een groot en rijk leven maar het is onmogelijk om alles te vertellen. Voor mij is het belangrijk om het publiek meer over haar te laten begrijpen; en meer over haar begrijpen gaat over haar stem. Haar stem veroverde de hele wereld. Dus besloot ik momenten en situaties te kiezen waardoor we haar kunnen begrijpen en kennen. Misschien zijn het niet de meest ongelooflijke momenten, maar ze zorgen er allemaal voor dat we Cesária begrijpen en kennen. Ze is erg interessant omdat ze ook een voorbeeld is van de menselijke natuur. Ze was zo authentiek. Ik wil dat de film een beetje is zoals zij was.”

Haar doel was dus een authentieke film te maken en daar is ze goed in geslaagd. Het gaat om Cesária’s stem en haar persoonlijkheid. Ana Sofia: “ Zij is het personage van deze film. Het gaat over deze ongelooflijke vrouw die de hele wereld de morna heeft gegeven. Het zet haar land op de kaart. We hebben het over iemand die heel wat vooroordelen met zich meedroeg. Ze was een zwarte en arme vrouw, en boven de vijftig. Ze wist veel vooroordelen en onmogelijkheden te doorbreken.”

Het is heel belangrijk in deze documentaire de achtergrond van het nummer Sodade in relatie tot de slavengeschiedenis van São Tomé te zien. “ Zelfs als je haar naam niet kent, ken je het nummer’” merkte Ana Sofia hier over op. “Iedereen in de shows van Cesária huilde en danste met haar. Sommigen van hen zeiden: Sodade is maar een liefdeslied. Maar het is een lied dat spreekt over iets vreselijks dat in de 20e eeuw is gebeurd. Het is dus heel dicht bij ons. Er zijn mensen in São Tomé uit Kaapverdië die tot nu toe nog niet kunnen terugkeren. Sodade spreekt over deze realiteit. Dus ik hoop dat het publiek door deze film op een andere manier naar dit lied kan luisteren.”

Miroca Paris

Miroca Paris maakte als drummer/percussionist en achtergrondzanger sinds 2000 deel uit van de band van Cesária Évora. Hij toerde 11 jaar met haar over de hele wereld. “Ik werd lid van de band van Cesária toen ik 19 jaar oud was.” vertelde hij het publiek. “We hadden de kans om Cabo Verde overal mee naar toe te nemen. Kaapverdië was niet bekend. We gingen bijvoorbeeld naar Siberië en de VS. Men vroeg ons: waar komen jullie vandaan? En dan lieten we de kaart van Kaapverdië zien. Men zei: dat is heel klein. En lieten we de foto van Cesária zien. Iedereen kende Cesária maar niet de eilanden van Kaapverdië. Ana Sofia heeft daarom veel voor ons gedaan met deze documentaire.” “Ik heb veel dingen van Cesária geleerd. Ze was altijd dezelfde persoon,” voegde Miroca er aan toe. “Ze zei altijd: als je iets goeds overkomt, wacht dan op je moment.” Cesaria deed nooit een soundcheck. Dat deed Miroca voor haar. “Ze kwam nooit op het podium voor de show. Na de show ging ze eten. Dus deed ik de soundcheck met de hele band. Ik liep naar het voorpodium, pakte de microfoon en deed de soundcheck.” Hierna begon Miroca met de microfoon in de hand meteen te zingen en gaf zo een duidelijk voorbeeld van hoe hij de soundscheck deed. En vertelde vervolgens dat hij met Cesária en haar band 10 tot 16 of 17 vluchten per week maakte tijdens een tournee. En dat elk podium anders was , dus was die soundcheck zeer noodzakelijk. “Dat was voor ons ons duwtje in de rug. Het was een groot genoegen. Ik had nooit gedacht dat ik nu hier in Nederland zou zijn, een plek waar we de muziek van Cabo Verde heen hebben gebracht. En dat ik hier vandaag zou zijn om te praten over deze documentaire. Heel erg bedankt Ana Sofia.”

Zij en Miroca werden door het publiek beloond met een zeer terecht applaus. Het was heel goed om na de documentaire de uitleg van Ana Sofia Fonseca te horen en het verhaal van Miroca Paris.

Director: Ana Sofia Fonseca

Productie: Ana Sofia Fonseca voor Carrossel Produccoes; en Irina Calado

Executive producer: Ana Sofia Fonseca voor Carrossel Produccoes